Biografía
Alguén dixo unha vez: Basta tan só un intre para facer un heroe e unha vida enteira para facer un home. Non sei moi ben o verdadeiro significado da palabra heroe, nin o intre preciso, se é que o hai, que houbese de convertir a Suso Vaamonde nun (algo que, de seguro, el xamais tivese aceptado). En calquera caso, o home como tal empezou a se facer cos últimos refolgos do ano 1950, nunha pequena vila, moi pequena, da provincia de Pontevedra. Unha aldea das de antes, con vellas casas de pedra, regachos, terras de labranza e fortes brazos emigrados. As augas do Oitavén bautizárona co nome de Regodobargo. Daquela, ninguén podía sospeitar sequera que moitos anos despois o nome de Regodobargo ía quedar por sempre inmortalizado por obra e gracia dun cantautor galego, deses bos e xenerosos que, coa súa voz, a nosa voz entenden. Daquela, ninguén podía sabelo: tratábase tan só do fillo da maestra.
Contan os arquivos familiares, eses que a forza de repetilos acaban por ser lendas e cobrar algún sentido, que sendo aínda moi novo alguén tivo a xenial ocorrencia de lle regalar un sacho, quizabes por ver ao neno convertido en labrego. Ao día seguinte, tódolos veciños xuraban en hebreo. O fillo da maestra case tiraba por terra, valga a redundancia, a terra da colleita. Cousas de nenos. Tempo despois, en Amil, quen sabe se o mesmo agasallador sen tino, deu en mercarlle un machete por ver a destreza do neno. Ao cabo, tocaron misa de réquiem polos defuntos pinos do veciño: non quedara un en pé. O caso é que, ben sexa polo azar ou por esas coincidencias máxicas que, de cando en vez, suceden na vida dos artistas, foi parar ás súas mans unha guitarra. O fillo da maestra percatouse entón nun cuco que o fitaba dende a pola dun carballo. Miráronse a un tempo e sorriron. Ámbolos dous deberon pensar o mesmo: dálle sen medo, rapaz, que á terceira vai a boa… E foi.
Case que recén cumpridos os dezasete anos, Suso Vaamonde compoñía a súa primeira canción e axiña entendeu que aquel aparello de madeira había de ser o seu fiel compañeiro de viaxes. Mesmo naquelas que, cousas da democracia, tivo que facer obrigado. Estudia nos xesuítas, onde as amizades xuvenís e as burbullas musicais que lle fervían no sangue empúrrano a fundar, moi novo, o trío Marco Balorento, co que había de conseguir o seu primeiro galardón. Como tódalas amizades que xuran eterna lealtade na adolescencia, os estudos separaron as inquietudes e o trío acabou por se desfacer.
Pouco tempo despois, pétalle a Suso nas portas o balbordo efervescente que supuña a atmósfera universitaria da Compostela dos anos setenta e, así as cousas, comezou a navegar, mans no peto e guitarra ao lombo, por entre as empedregadas rúas de Santiago, mar de pedra. Coñécese que certo individuo reparou na súa figura e case sen saudalo espetoulle:
—¿De que falan esas cordas?. —E Suso respondeu:
—Dunha terra, dun pobo e dunha fala.
—Daquela, benvido sexas no grupo.
O individuo chamábase Xerardo Moscoso e o grupo, cómo non, Voces Ceibes. Suso Vaamonde entra así en contacto directo coa incipiente fervenza de intencións que supuña a nova canción galega, ao carón das diferentes gorxas rebeldes e comprometidas da época. Tratábase de nomes como os de Vicente Araguas, Guillermo Roxo, Benedicto García, Bibiano Morón ou Chuspe Barreiro, entre outros.
Eran anos de censura, de ríxidas normas, de pau e tenteteso. Antes de cada festival, as cancións eran lidas, revisadas e, no seu caso, as máis das veces desautorizadas.
O 20 de decembro de 1970, co gallo (máis ben coa escusa) da actuación da Coral Polifónica de Coimbra, celebrouse no pavillón das Travesas de Vigo un festival ao que acudiu Voces Ceibes. Coñécese que o gobernador civil daquel entón, encargado da estrita revisión dos temas que ían ser cantados para o festival, deu en esquecer tan ardua tarefa literaria, quen sabe se feitizado polas rítmicas melodías da Coral de Coimbra. O caso é que aquel bendito día nin a censura foi estrita nin foi censura, e os temas máis coléricos do repertorio foron vitoreados ata a máis doce das extenuacións. Coido que a encosta da Gran Vía aínda lembra os ecos de mil gorxas berrando a peito aberto o Venceremos nós namentres dúas ringleiras de estatuas grises ollaban, firmes e quedas, o rebumbio organizado. Algúns lles adicaban alteradas as verbas de Pondal:
¡E con xenreira atenden
o noso rouco son!
Debeu ser por esas datas cando, nun concerto na Guarda, disque gañou Suso o primeiro premio das festas, aló no cumio do monte Santa Tecla. Levada polas vistas panorámicas do monte ou, se cabe, por outras que lle fan ver máis aló dun escenario, a voz galardonada non entendeu o troco que ofertaban. Non eran os seus cánticos motivo de medalla nin gabanzas; endexamais creu tales os triunfos pretendidos. A voz premeu o micro e agasallou co premio a calquera banda de mariñeiros que subise a recollelo. A peña de Mau Mau marchaba co trofeo daquel ano; o artista levábase un sorriso e, por suposto, un feixe de amizades mariñeiras. Cousas de carácter. Así entendía Suso o pacto implícito que asinan os que cantan e os que han de ser cantados, como unha voz ao unísono entre ambos. Baleira de metais e de coroas, a súa foi cecais a vitrina máis preciada: encheuna de lembranzas.
No ano 1972 tocoulle a Suso xogar ós soldadiños por orde de patria allea. A fortuna, que por veces semella querer mofarse dos homes, decidiu que había de cumpri-lo servicio militar na mariña do Ferrol e a bordo do Legazpi, a fragata escolta do Azor, iate do xeneralísimo. Algún alto mando da época debeu de albiscar unha voz ceibe en cuberta e, a falta de mordazas a bordo, a voz quedou presa A duración do período militar era por aquel entón de 18 meses. Suso, que non tiña facha de soldadiño de chumbo, pasou 24. Os 6 meses sobrantes foron á saúde dun nacionalismo non moi grato na nave. Tralos barrotes de ferro do cárcere de Carranza, a voz entre dentes rosmáballe ao caudillo:
E sempre había alguén que contestaba:
¡Galicia ceibe, poder popular!
No alto mastro do Azor, un cuco sostiña a risa.
De volta a Santiago, Suso atópase cun Xerardo Moscoso expulsado de España e cun Vicente Araguas retirado. As desavenencias cos restantes membros de Voces Ceibes lévano a seguir en solitario, dende entón, a súa longa traxectoria musical.
O 3 de xuño de 1979, na praza pontevedresa da Ferrería, un recital antinuclear espetáballe na cara a bomba atómica da condena. Tal era, por entón, o prezo de ceibar a voz. Levado pola forza que unifican seis cordas e un público entregado, certa estrofa popular, é dicir, cantada polo pobo, chegaba dunha vez aos corazóns dos asistentes e aos oídos dun tenente do exército, salmantino e militante do partido Fuerza Nueva. Suso baixou do escenario e saíu a ombros... a ombros de dous policías que teimaban por lle amosar a decoración da comisaría de Pontevedra. Mentres o levaban, repenicaba de fondo un himno a ritmo de proclama:
¡Mais só os iñorantes
e féridos e duros
imbéciles i escuros
non nos entenden, non!
Meses despois, enterábase Suso de que fora procesado e condenado a seis anos e un día por supostas inxurias contra a patria. Cousas da transición. Pouco amigo da cadea, Suso Vaamonde convértese así, sen querelo, no primeiro exiliado da democracia. O delito cometido: cantar as verdades dun sentimento; ou se cabe, un sentimento de verdades. Verdades coma puños e puños como os que, en nome da súa liberdade, foron erguidos ao vento. Desta vez, sen embargo, soproulle o vento do emigración: Londres, Alemaña e, finalmente, Caracas. Alí pasou catro anos ata que en 1984 e tras máis dun mes entre rexas no cárcere de Ourense, consegue o indulto do goberno socialista.
Dende entón e ata a súa morte, coido que xamais volveu cantar de novo a devandita estrofa. Nin falta que facía. Nas múltiples e futuras actuacións que fixo adoitaba premer con forza a guitarra e cantar unicamente:
Cando me falan de España
sempre teño unha disputa…
A xeito de cómprice letanía, o pobo completaba a rima. Aposto a que neses intres un cuco pousaba sempre no seu ombro pra lle guindar un ollo, como dicindo: non a volvas repetire, mira que xa non te indultan.
Inimigo de calquera norma partidista, así entendía el o verdadeiro significado dunha voz fachendosa de ser ceibe, nembargantes mantivo relación con todo o amplo abanico da esquerda.
Xamais encheu estadios, nin tivo discos de platino, nin arrasou en ventas comerciais. Entre outras cousas porque, as máis das veces, raspaba a guitarra en canta festa popular coñecía, nos recunchos máis apartados da nosa xeografía e recibindo como recompensa frescas cuncas de viño, testemuñas caladas de tantas amizades eternas. Amizades como as que tiña en Ourense, ou como as que sempre lle agardaban na Sociedade Cultural e Deportiva do Condado de Salvaterra, ou como as que mantiña cos conveciños da barriada de Chapela. Amizades como as que, fuxindo de ventos agoreiros, atopou nos ollos limpos de Mini e de Mero, eternos irmáns en prol dunha loita eterna e aos que, dende un ceo branquiazul, cada mencer coma un irmán lles fala.
Guitarra de madeira, carpinteiro de cantigas. Loita e coherencia no escenario e na vida. A Suso xamais o perseguiron mozas entolecidas buscando bicos e autógrafos. E sen embargo, corría. Corría tras cada actuación, liscando xunto aos asistentes diante da gris manada de lobos que amosaban, babexantes, fuciños de ferro frío e pelotas de goma quentes. E mentres corría, cargando a guitarra ás costas, alguén ao seu carón aínda tiña folgos pra berrarlle:
¡Deber cumprido, camarada, deber cumprido!.
Tecelán de utópicos ensoños, o seu foi aprendernos que a música tamén naceu espida. Espida de negocios, de ripios e letras baleiras, da busca cega das masas; espida de estúpidas anduriñas voando hacia Castela. Así distinguimos ás persoas: uns soñan co seu triunfo; outros, como Suso, arelan o triunfo dos seus soños. Neles, cada noite, Galicia medraba, Galicia cantaba e a xente galega xa non emigraba. Cousas do corazón.
Suso Vaamonde, o neno impetuoso que quixo ser garganta de poetas: Manuel María, Curros Enríquez, Méndez Ferrín, Darío Xohán Cabana, Neira Vilas, Bernardiño Graña, Manuel Rodríguez López e tantos outros. Entre eles, unha das súas máis estreitas amizades, Celso Emilio Ferreiro. Inmersa na voz de Suso, a obra do poeta celanovense viaxou por media Europa (Francia, Suíza, Alemaña, Inglaterra, Portugal), viaxou pola Arxentina, por Venezuela e, por suposto, por toda a nosa comarca, de norte a sur, das costas bravas do Finisterre hastra as douradas beiras do Sil.
Algúns de nós somos incapaces de ler a Celso Emilio sen escoitar o son grave e penetrante da voz de Suso Vaamonde. Así entendía el as súas cancións, como un contrato sabido, unha alianza eterna entre o poeta e o cantor, que non cantante, co fin último de inmortalizar os versos escollidos e ofrecelos ao pobo pra que os recolla, os repita e os faga seus. Así o fixo de vocación ata os últimos días da súa vida. Ata que un becho malparido quixo en forma de cancro silenciar o seu berro de protesta, de amor e de terra. Parvo intento. Non sabía o becho que as cancións se fan pra o pobo e que o pobo non coñece mordazas. Os temas de Suso Vaamonde ouvíronse máis ca nunca na entrañable homenaxe que se lle concedeu en Salvaterra do Miño, poucos meses antes da súa morte.
O 16 de febreiro do ano 2000 Suso Vaamonde cantaba o seu último alento, o derradeiro cántico do artista, o verso final da elexía. Vencíano a forza dunha doenza que, uns meses antes, entraba sen permiso na súa vida, coma unha nota allea ao pentagrama. Nunha loita inxusta, vestida de aldraxe e chea de ruindade, a doenza levábase a partida, pero Suso xogouna ata o seu fin. Mordeuna, combateuna, feriuna cunha fouce estrelecida. E logo cedeu da única foma posible: sen rosmar un laído. Tres días máis tarde, coma un fillo de deuses, voltaba Suso á vida na súa terra, na vila que nunca esquecera, na súa república independente da ialma. A mesma que, pouco tempo despois, lle recoñecería o seu cariño natal: o fillo da maestra convertido en fillo da aldea, fillo predilecto de Regodobargo.
Tres días máis tarde, un facho de enerxía feito cinza, a cinza do último bardo, esvaecíase nas redentoras augas do Oitavén, coma unha lira moura sobre o río, soando sen cesar de pedra en pedra. Así o quixo e así foi. O vento erguía un sopro de bandeiras. Namentres, choraba un son de gaitas a marcha do antigo reino; choraba porque o reino quedaba sen cantor.
En certa ocasión, Celso Emilio adicou a Curros uns versos nos que invocaba a Deus, o Deus dos bos e xenerosos, pra que acollera o poeta ao seu carón: Pono, Señor, á túa man dereita, pois era un neno triste e non xogaba. Ben sei eu que Suso ha de andar agora xunto a eles, nese ceo azul e branco que ondea enriba nosa, pedindo a varios anxos de ás indómitas, se cabe, que lle fagan os coros do Compañeiro Daniel. Doutro xeito, ¿como han cantar aló sen a voz súa...?
Facendo súas as verbas de Álvaro Cunqueiro, o Padre Rivera, íntimo amigo de Suso, lembraba na morte do artista: Eiquí xaz alguén que, coa súa obra, fixo que Galicia aspirase a durar mil primaveiras máis. A maxia desa obra, de seguro, xurdiu do seu único feitizo: constancia e coherencia, firmeza e fidelidade á súa causa. Así foi Suso. Así o lembramos, alomenos, os máis achegados a el.
Dicía Arturo Graf que a constancia é a virtude pola que tódalas outras virtudes dan froito. Coido que ese foi o segredo do home que fundou Suso Vaamonde, do pillastre fillo da maestra, do inxustamente exiliado e do artista benquerido. Coido que a perseverencia na súa empresa foi a verdadeira culpable dos seus froitos e coido que eses froitos penden xa do fío eterno e intanxible do que penden as cousas que descoñecen o paso do tempo. Abofé.